Een New Town met een missie – Post 65 erfgoed en stadsontwikkeling in Zoetermeer
“Welkom en kom vaker langs in Zoetermeer, de stad die dit jaar 60 jaar New Town viert. Een stad ondernemend en stoer, die zich als gemeente zelf aandiende als ‘groeikern’ voor de Haagse regio. Wat betreft de inventarisatie van het erfgoed uit deze periode loopt Zoetermeer voorop. We zijn de enige gemeente met zo’n uitgebreide Post 45 en Post 65 inventarisatie. Het erfgoed van de stad zijn de dragers van het verleden en werken verbindend naar het heden. Het is van belang de kennis over het erfgoed te vergroten, de verhalen van de jonge stad Zoetermeer te vertellen en hiermee jongeren te bereiken.”
Het zijn de woorden van burgemeester Michel Bezuijen bij het Symposium – Post 65 erfgoed en stadsontwikkeling, dat plaatsvond op 29 november 2022. Welke rol kan het naoorlogse erfgoed spelen in de verdere ontwikkeling van de stad Zoetermeer?
Bekijk hier de weergaven van de livestream > Of lees hieronder het verslag.
Moderator Simone Rots (INTI): “Het Post 65 erfgoed biedt kansen en uitdagingen en bepaalt de identiteit van de huidige vraagstukken waar men voor staat bij de inrichting van (nieuwe) steden. Het verbindt nieuwe generaties met het huidige erfgoed.”
Erfgoed in een groeikern
Post 65 in Zoetermeer: erfgoed als identiteit! Het zijn de titelwoorden van de keynote van Marcel van Winsen van Contrei en geven zijn advies weer: gebruik het Post 65 erfgoed om de nieuwe stad identiteit te geven.
“Zoetermeer was er uitzonderlijk vroeg bij om haar Post 65 erfgoed in kaart te brengen, het project ‘De Gave Stad’ (2000-2004) was populair bij haar bewoners. Toen ik toentertijd over mijn werk vertelde was de reactie: “Zoetermeer en erfgoed, is daar dan wat?”
“Een zwaar concentraat van groei en omwenteling. Het is een heftige periode die Post 65 architectuur, juist in Zoetermeer.” Het is ontstaan door woningnood in de steden (hier Den Haag) en er kan in heel korte tijd heel veel, en snel gebouwd worden door de nieuwe technische mogelijkheden in het bouwen.
Van Winsen onderscheidt het Post 65 erfgoed in drie hoofdperioden: Groei/Massawoningbouw tussen 1960-1970, Verandering/Habitat tussen 1968 – 1980 en de periode van Differentiatie/Rationalisme circa 1980 – 1990. Alle drie korte (!) tijdvakken leveren veel gebouwen (het huidige Post 65 erfgoed) op. In Zoetermeer is sprake van een ware systeembouwrevolutie in het eerste tijdvak en van een habitat-revolutie in het tweede tijdvak.
Wijken als bloembladen rond het hart
Hier is volgens de strakke planning het plan voor het huisvesten van 100.000 inwoners in Zoetermeer (er waren er in 1962 ongeveer 8.000) van het stedenbouwkundige trio Van Embden, Fledderus en Schut gebouwd. Met woonwijken met eigen voorzieningen die als bloembladen om het hart (kern) zijn getekend.
“Zoetermeer geeft als nieuwe stad een zeer compleet beeld, met een structuur, stadsweefsel in de vorm van een bloem dat nergens zo “duidelijk en zuiver is als in Zoetermeer”. Met als hart van de stad het stadscentrum én de historische kern (de Dorpsstraat) en daaromheen als bloembladeren de wijken met daarin de verschillende fasen van de Post 65 architectuur; “een laboratorium van periodes”.
De Zoetermeerlijn (Sprinter, NS trein nu RandstadRail, tram) was experimenteel als OV-verbinding in de stad én de H-structuur voor het autoverkeer van wegen die over de oude bestaande infrastructuren heen gelegd is. In de nieuwe stad zijn twee kernen met ieder hun eigen sfeer: het nieuw gecreëerde stadshart en de oude dorpskern. Bovendien is er een riante hoeveelheid groen per persoon in de stad: 60m2. De kwalitatief prima ruime flats in Palenstein, Driemanspolder en Meerzicht (de wijken uit heteerste tijdvak) zijn goed geplaatst in een groene omgeving. Er is ook nog eens nauwelijks kwaliteitsverschil is tussen koop- en huurflats. Vergeleken met Frankrijk, Engeland en Duitsland is er goed gepresteerd in Nederland en zeker in New Town Zoetermeer, betoogt Van Winsen.
Rots: “Hoe truttig zijn de habitatwijken – in Zoetermeer: Meerzicht, Buytenwegh-De Leyens en met name Seghwaert- nu eigenlijk?”
Het imagoprobleem dat met name door de ontsluitingsstructuur ‘bloemkoolwijken’ én de benaming van de rommelige kleinschaligheid in de woningbouw – door architect en stedenbouwkundige Carel Weber ‘nieuwe truttigheid’ genoemd- is veroorzaakt, vindt Van Winsen onterecht.
“Zijn er internationaal ook kansen voor Zoetermeer?”
Marcel van Winsen: “Jazeker, Zoetermeer past in een familie van internationale New Towns en is daarbinnen een dominant familielid.”
Alledaags erfgoed en waardering van bewoners
Like Bijlsma van het Nederlands Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) vertelt over een systematische manier om de waarde van de aanwezige stedelijke leefomgeving te bepalen. Het kan helpen in de advisering bestaand erfgoed te behouden, te vervangen of te transformeren. De PBL -waardebenadering vraagt om gebied specifiek kijken, naar alle aspecten van een leefomgeving in een gebied.
“Bekijk juist het alledaagse erfgoed, niet de uitzonderlijke gebouwen, maar dat wat dicht staat op het leven van de mens als burger. Pas de leefomgevingswaardering toe en ga dan het gesprek aan met de investeerders.”
Simone Rots: “Leefomgevingswaardering, heeft dit raakvlakken met participatie?”
Like: “Je haalt de waardering eerst op en dit kan aanleiding geven tot het verkennen van ontwerpscenario’s. Deze kunnen weer zeer inspirerend zijn!”
Herbestemmen van karakteristieke Post 65 gebouwen
Dafne Wiegers van AHH (Architectenbureau Herman Hertzberger) houdt zich onder andere bezig met herbestemmen van door Herman Hertzberger gecreëerde projecten. Haar conclusie: “Het lukt niet alles te herontwikkelen. Een geslaagd voorbeeld van Post 65 architectuur die differentieert in de binnenstad is Tivoli Vredenburg uit 1978 in Utrecht. Al is de relatie met de stad moeizaam: de gevels uit deze periode liggen soms wat zwaar op de maag, vooral bij niet-architecten. Daarom is er een grote stolp over het geheel heen gezet en is de unieke binnenwereld van de grote muziek-arena bewaard gebleven.
Herbestemmen is duurzaam
Duurzaam feitje: hergebruik van een betonnen skelet scheelt bijna 60% aan CO2 uitstoot en er is minder stikstofuitstoot. Daarnaast zijn er voordelen, doordat er vaak een overmaat aan sociale ruimte en constructie is. Het brengt diversiteit, en vaak meer indelingsvrijheid. Overigens, volgens Wiegers blijft het herbestemmen van Post 65 erfgoed maatwerk!
Groene ambities voor de toekomst
Ambities voor het gebruik van het Post 65 erfgoed die uit de paneldiscussie naar voren komen:
Job Posner, projectontwikkelaar bij Synchroon: “Koester en verbeter de groenstructuren, en maak ze biodiverser.”
René van der Velde, onderzoeker en landschapsarchitect aan de TU Delft: “Zet de groene bio-bril op naar de toekomst! Zo is het mogelijk door te ontwikkelen naar biodiverse forest cities.” Met name de habitat-wijken hebben al prima groenstructuren met eigen biodiversiteit.
Opnieuw lef nodig
Anita Blom van de RCE (Rijksdienst Cultureel voor het Erfgoed) pleit voor het volwaardig mee laten wegen van alle aspecten van het Post 65 erfgoed (wie zijn de stakeholders, gemeente, burgers én verbinden met de huidige bouw-opgaves) om het zo op een goede manier te herontwikkelen! Naast ‘het’ lijstje van monumenten dat uit een inventarisatie rolt, lijkt het verstandig ook een visie te maken. Weeg de reden van het stand komen mee in wat er is van Post 65 erfgoed. Zo zie je in Meerzicht de radicale breuk met de hoogbouw… dat moet je durven, dat was lef. “Lef vanuit gemeenten is ook nu nodig!”
Onder leiding van Simone Rots (INTI) kwamen de volgende onderwerpen en sprekers aan de orde:
- Contrei maakte de erfgoed inventarisatie (Post-45) voor Zoetermeer. Marcel van Winsen presenteert de studie op dit symposium.
- Like Bijlsma (PBL en SUBoffice architecten) zoomt in op de ideeën van de maakbaarheidsgedachten en de beleving van het erfgoed.
- Dafne Wiegers (AHH Architectenbureau Herman Hertzberger) gaat in op de mogelijke transformatie van gebouwen.
- Panelgesprek met Anita Blom (RCE), Job Posner (Synchroon) en René van der Velde (TU Delft, Landschapsarchitectuur en Urban Forestry) en de zaal over de vraag welke rol het jonge Post 65 erfgoed speelt in de toekomstige ontwikkeling van de stad.
Zoetermeer loopt voorop in de inventarisatie van haar Post 65 architectuur en stedenbouw. De uitkomsten hiervan worden op het symposium gepresenteerd. Tegelijkertijd roept het in kaart brengen vragen op. Wat is de relatie tussen het specifieke karakter van het Post 65 erfgoed en de toekomstige ruimtelijke opgaven? En op welke manier kunnen de waarden van dit erfgoed voor de toekomst worden geborgd?
Het symposium vond plaats in het kader van het jubileum jaar Zoetermeer 60 jaar New Town, op 29 november 2022 in het CKC & partners, Zoetermeer. Met diverse excursies door Zoetermeer, voorafgaand aan de lezingen.
Organisatie: Gemeente Zoetermeer, Historisch Genootschap Oud Soetermeer (HGOS), ArchitectuurPunt Zoetermeer, Schatbewakers en Onze Zoetermeerse Bouwsociëteit (OZB)
Foto’s symposium: Jan-Evert Zondag – Ardito