Comfortabel wonen met duurzame bouwmaterialen: pioniers gezocht

De bouwsector is goed voor maar liefst 39 procent van onze CO2 uitstoot. Kunnen we bouwen met duurzamere bouwmaterialen? Er is immers ook een tekort aan woningen. Ja, er is veel mogelijk met het gebruik van biobased materialen. In Zoetermeer staat een prachtig voorbeeld, het nieuwe paviljoen in buurttuin Zoeter Aarde door Buurma Dugar architecten is gemaakt van kalkhennep en hout.

Er is geen tijd te verliezen, zegt Norbert Schotte (adviseur duurzaamheid en betrokken bij Gideon Building Transition Tribes) Hij vertelde over de noodzaak van het gebruik van duurzame biobased materialen, tijdens de lezing van het ArchitectuurPunt Zoetermeer op 5 april 2023. Rens Borgers van EcoBouw Salland liet zien wat er allemaal mogelijk is in nieuwbouw en renovatie.

Urgentie, snel omschakelen is nodig

Er zijn op dit moment op onze aarde al meer door de mens gemaakte materialen en producten zoals beton, glas en aluminium dan dat er nog bomen en planten zijn. Daardoor komt er steeds meer CO2 in de atmosfeer. De afgelopen zomer 2022 was de warmste ooit gemeten, maar zal een van de koudste zomers van de rest van je leven blijken te zijn. Delen van Nederland komen onder water te staan. Zoetermeer ligt ver onder de zeespiegel en loopt ook een groot risico op natte voeten. We leven als een koorddanser met een kater, zegt Norbert Schotte. We moeten de balans op aarde terug zien te vinden. Steeds meer mensen noemen zich daarom klimaatactivist. Want we kunnen nu nog het tij keren.

Oplossing door gebruik duurzame materialen

We kunnen alleen onder de grens van 1,5 graden opwarming van de aarde blijven, als we ook natuurlijke bouwmaterialen gaan gebruiken. Willen we blijven bouwen, dan moet de bouwsector veranderen. Daarvoor is – naast de energietransitie en hergebruik van bestaande gebouwen – een verandering in het materiaalgebruik hard nodig. Want de hoeveelheid CO2 die vrijkomt door de bouw en de productie van materialen is maar liefst 350 keer groter dan de CO2 uitstoot door het gebruiken van datzelfde gebouw, voor verwarming, verlichting en dergelijke. Isoleren alleen, is daarom niet genoeg.

De oplossing ligt in de landbouwsector. Deze kan veranderen van een van de grootste vervuilers tot een gezamenlijke inspiratiebron en leverancier van biobased bouwmateriaal: vlas, lisdodde, hennep, hout, miscanthus (olifantsgras) en stro bijvoorbeeld. Op die manier wordt er juist CO2 opgeslagen in gebouwen in plaats van de extra uitstoot. Dubbel winst dus. Dit is hard nodig voor het halen van de klimaatdoelstellingen. En kan alleen door grootschalig inzetten op biobased bouwen.

Er wordt nu gewerkt aan het opschalen. Gideon building transition tribes, waar Norbert Schotte aan verbonden is, is een beweging die de bouwsector op positieve wijze verandert, zodat ze bijdraagt aan een duurzame, gezonde en mooie leefomgeving, nu en in de toekomst. Daarvoor nodig is een combinatie van aanpassing, van regelgeving, productie, verdienmodellen, meer kennis en voorbeeldprojecten. In de tweede kamer zijn al moties aangenomen die deze verandering versnellen. Maar transities verlopen niet via akkoorden en brancheorganisaties, maar via doorbraken en pilots van koplopers waardoor anderen volgen.

Pioniers en pilot projecten zijn belangrijk

De eerste voorbeelden van biobased bouwen zijn nog redelijk kleinschalig. Dit zijn toch belangrijke projecten, zegt Schotte. Hier wordt de noodzakelijke kennis opgebouwd. Bovendien blijkt uit onderzoek, dat gewoon (klein) beginnen loont. Want veranderingen starten vaak langzaam, maar als er eenmaal zo’n 25 procent van de mensen meedoet of een product koopt, gaat het daarna heel snel. Zo ging het ook bij de mobiele telefoon en zonnepanelen. Pioniers zijn dus belangrijk!

Wat kun je zelf doen?

Ga je zelf verbouwen? Ga dan aan de slag met biobased bouwmaterialen. Kijk daarvoor op websites als GroeneBouwmaterialen Eco-logisch of Greenpaints. En veel tips op Milieucentraal.

Neem je een aannemer en architect in de arm? Ga aan de slag met partijen die willen en kunnen werken met biobased materialen. Kennis van de eigenschappen van deze materialen is belangrijk voor een goed resultaat. Kijk bij het ontwerpen ook altijd naar de totale hoeveelheid CO2 uitstoot.

En roep je gemeenteraad op. Het staat iedereen vrij om de gemeenteraad te contacten of een oproep te doen bij een inspraakavond. Als Zoetermeer heb je óók de verantwoordelijkheid om in te zetten op duurzaam bouwen, meent Schotte.

Paviljoen Zoete Aarde van biobased materiaal

In Zoetermeer staat al een voorbeeld van een gebouw met natuurlijke bouwmaterialen. Jelmer Buurma en Sneha Dugar (Buurma Dugar architecten) lichten hun ontwerp toe van het nieuwe paviljoen in buurttuin Zoete Aarde. Het is een gebouw waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. Het idee was een uitnodigend paviljoen te bouwen en dat zie je ook terug in de architectuur. Hier krijgen de vele sociale activiteiten in de tuin, zoals muziekoptredens, koffiedrinken, samen koken, feestjes vieren en creatieve workshops een plek. Hiervoor kan het gebouw op verschillende manieren worden gebruikt. Een slimme vondst is dat de schuifdeuren aan weerszijden helemaal geopend kunnen worden. Zo wordt ook de ruimte buiten bij het paviljoen betrokken, het paviljoen als podium en het publiek buiten.

Het paviljoen is gemaakt van kalkhennep en hout. Het bewerken van deze materialen is relatief eenvoudig. Bijzonder is dat de vrijwilligers van de tuin bijna al het werk zelf deden. Voor het maken van de kalkhennep muren hielp de leverancier van EcoBouw Salland hen. In een dag tijd stonden de muren. Kalkhennep bestaat uit resten uit de hennepvezelindustrie gemengd met kalk. Dit wordt in de houten bekisting gestort en aangestampt. Zo ontstaan de karakteristieke strepen van de lagen kalkhennep. Omdat deze muren niet afgewerkt worden, kreeg het dak een groot overstek. Dit houdt de regen tegen. En vergroot tegelijkertijd het gevoel dat binnen en buiten hier met elkaar verbonden zijn en is uitnodigend.

Ervaring met biobased bouwen

Rens Borgers, die met zijn bedrijf EcoBouw Salland de muren van dit paviljoen leverde, vertelt over de praktijk van het bouwen met verschillende natuurlijke materialen. Het bedrijf is gespecialiseerd in ecologisch bouwen. Zijn boodschap is dat je al in het ontwerp rekening moet houden met de eigenschappen van biobased materialen. Je kunt niet zomaar een in beton bedacht gebouw uitvoeren in hout en stro. Het gaat ook om de juiste aansluitingen van verschillende materialen. Als voorloper heeft Borgers veel ervaring en kennis van toepassing van biobased materiaal in nieuwbouw en renovatie.

Comfortabel wonen door eigenschappen materiaal

Kalkhennep is een bouwmateriaal dat CO2 opneemt. Hennep groeit snel en bij het uitharden neemt de kalk CO2 op uit de lucht. Het is een monolithisch materiaal voor de gevel, een dikke muur, binnen en buiten hetzelfde. Het is de wering tegen regen, geluid en brand en isolatie tegen kou en warmte. Het reguleert de temperatuur waardoor deze heel gelijkmatig is. Zoals meer biobased materialen neemt kalkhennep vocht op en staat het ook weer af. Je krijgt dus in huis ook een heel gelijkmatige luchtvochtigheid. Die combinatie van gelijkmatige temperatuur en luchtvochtigheid, de bufferende kwaliteiten in de zomer en de winter, maken het materiaal perfect voor comfortabel wonen, zegt Borgers.

Voor het principe van vochtregulatie moet men dampdoorlatend bouwen. Vocht kan dan naar binnen of naar buiten uittreden, afhankelijk van de weersomstandigheden. De constructie is wel waterdicht. En luchtdicht voor een betere isolatie worden naden afgeplakt met tape. Borgers laat ook voorbeelden zien bouwen met stro. Hiervoor heeft hij zelf de nodige innovatieve technieken ontwikkeld. Het idee dat stro snel zou branden, bestempelt hij als mythe. Wanneer het goed is samengeperst, is het vrijwel onbrandbaar, blijkt uit praktijk proeven. Borgers werkt bij voorkeur met zelfbouwers, maar door hun eigenschappen zijn biobased materialen ook heel goed toepasbaar in grotere projecten en woningen in een rij of gestapeld.

Deze (online) stadslezing uit de reeks Leven in de nieuwe stad #02 werd georganiseerd door het ArchitectuurPunt Zoetermeer en vond plaats op 5 april 2023.

Foto’s: Martine Vroone en Buurma Dugar architecten Paviljoen in buurttuin Zoete Aarde, Rens Borgers en Norbert Schotte.