Gebouw van de maand: Pelgrimskerk

Zoetermeer kent unieke architectuur waar de meeste mensen onwetend langslopen. In de serie ‘Het gebouw van de maand’ laat ArchitectuurPunt Zoetermeer verschillende bijzondere gebouwen zien. Deze maand brengen we een bezoek aan de Pelgrimskerk, die dankzij haar gebruikers ook wel de Zoetermeerse Boterkerk wordt genoemd.

De Pelgrimskerk, Eerste Stationsstraat 86

Verkocht, onder voorbehoud

Met de gestage krimp van gemeenteleden gaan ook in Zoetermeer kerkelijke gebouwen een onzekere toekomst tegemoet. De Pelgrimskerk, de beeldbepalende kerk aan de kruising van de Eerste Stationsstraat en de Karel Doormanlaan in de wijk Dorp, lijkt de dans om een andere functie vooralsnog ontsprongen. 

De (voormalige) eigenaar, de Protestantse Gemeente Zoetermeer (PGZ)  startte in 2019 een bestuurlijke samenwerking van drie wijkgemeenten, waardoor de Pelgrimskerk samen met de Oase aan het Kerkenbos (zie gebouw van de maand oktober 2022) overbodig werd. Plaats van samenkomst werd namelijk het kerkelijk centrum De Regenboog in Rokkeveen. Na de laatste dienst op 30 januari 2022 stond de Pelgrimskerk dan ook leeg en werd te koop of te huur aangeboden. 

In 2023 kwam er schot in de zaak en werd bekend gemaakt dat de kerk onder voorbehoud is verkocht aan de Gereformeerde Gemeente Zoetermeer (GerGem Zoetermeer). De Gereformeerde Gemeente Zoetermeer houdt nu nog kerkdiensten in de Vredekerk aan de Zwaardslootseweg 44 (zie gebouw van de maand augustus 2023), maar vindt de Pelgrimskerk beter passen bij de grootte van haar huidige gemeente. Daarom heeft zij een voorlopig koopcontract getekend. Voorwaarde voor de koop is een redelijke verkoop van de Vredekerk. Intussen werkt de GerGem Zoetermeer al aan plannen hoe de Pelgrimskerk met het oog op haar status als gemeentelijk monument kan worden gerenoveerd en verduurzaamd en is hierover in gesprek met de gemeente Zoetermeer. 

Fraai en kenmerkend oriëntatiepunt in de wijk Dorp

Sinds 16 april 1991 is de Pelgrimskerk vanwege haar architectonische en stedenbouwkundige waarde samen met de ernaast gelegen pastorie gemeentelijk monument. 

Het zal daarom een spannende opgave worden om de Pelgrimskerk te renoveren en te verduurzamen. De Pelgrimskerk is vandaag de dag nog steeds een beeldbepalend gebouw in de wijk Dorp. Ze is als gereformeerde kerk samen met de pastorie ernaast ontworpen door de Amersfoortse architect Bastiaan Willem Plooij (1890-1967) die vooral bekend werd door zijn ontwerpen van gereformeerde kerken. Plooij ontwierp onder andere ook kerken in Amstelhoek, Zeist, Ommen en Maarssen. 

Paraboolvormige spits

Kenmerkend aan de buitenkant van de Pelgrimskerk zijn vooral de paraboolvormige spits van de kerktoren en de hoge, elkaar kruisende zadeldaken. De kerk is in een zakelijk expressionistische stijl vorm gegeven die aan de Amsterdamse school doet denken. De verticale raampartijen benadrukken de hoogte van de gevels. De hoge daken met de zwarte mat verglaasde pannen en de bakstenen gevels geven de invloed van de Delftse school weer, die naar vormen uit de traditionele Hollandse baksteenarchitectuur teruggrijpt. 

Vroeger was er behalve een fietsenstalling ook een paardenstal gebouwd bij de kerk. Veel gemeenteleden kwamen toen immers nog te paard. Beide zijn inmiddels afgebroken. In 1959 werd het verenigingsgebouw ‘t Centrum geheel in modernistische stijl met een plat dak naast de kerk gebouwd. 

De kerk had lange tijd geen naam en werd Boterkerk genoemd vanwege de vele gemeenteleden die boterhandelaar waren en de kerk mede gefinancierd hebben. Pas in 1976 kreeg de kerk de naam Pelgrimskerk. 

Binnenruimte

Bij mooi weer kan de voorbijganger vanuit de Karel Doormanlaan via de fraaie,  glas-in-loodramen dwars door de kerk heen kijken. Van binnen geven de glas-in-loodramen een fijn gekleurd licht in de voor het overige rustig en licht gehouden ruimte. De paraboolvorm van de spits komt terug in het prachtige houten gewelf dat de ruimte overspant. 

In 1982 heeft de kerk een grote opknapbeurt gekregen, waarbij de interne kleurstelling iets is gewijzigd en iets warmere tinten heeft gekregen, maar afgezien daarvan komt het interieur nog nagenoeg overeen met het oorspronkelijke ontwerp. De kerk is nog steeds ingericht met de originele eikenhouten, blank gelakte kerkbanken met contrasterende zwarte zittingen, leuningen en biezen. De kerkbanken zijn gemaakt door Kerk- en Schoolmeubelenfabriek ‘De Volharding’ in Velp. 

Wie vanuit thuis via zijn computerscherm de kerk van binnen wil bewonderen en letterlijk door de kerk heen wil lopen, is deze link naar de website van Jan-Evert Zondag warm aanbevolen: https://www.ardito.eu/3d-model/pelgrimskerk-zoetermeer/fullscreen/

Hopelijk blijft deze prachtige kerk in haar architectonische en stedenbouwkundige waarde bestaan en krijgt hij ook in de toekomst een mooie passende functie. 

Met dank aan Tom Hertog van de Gereformeerde kerk Zoetermeer voor zijn uitleg.

Tekst: Sandra Schluchter

Bronnen: 

• Langeveld, Simone: Zeventien Zoetermeerse kerken, publicatie in het kader van Open Monumentendag Zoetermeer 1998, Gemeente Zoetermeer, afdeling Cultuur en Onderwijs, Historisch Genootschap Oud Soetermeer, 1998
• Gesprek met Tom Hertog, Gereformeerde kerk Zoetermeer, over de voorwaardelijke koop van de Pelgrimskerk, 15-03-2024 
• wikipedia over de architect Bastiaan Willem Plooij: https://nl.wikipedia.org/wiki/Bastiaan_Willem_Plooij
• wikipedia over de Pelgrimskerk: https://nl.wikipedia.org/wiki/Pelgrimskerk_(Zoetermeer)
• Website: www.hetgeheugenvanzoetermeer.nl
• De website van Streekblad Zoetermeer: Verhuur of verkoop van Pelgrimskerk en de Oase, 12 januari 2022 https://www.streekbladzoetermeer.nl/nieuws/actueel/129387/verhuur-of-verkoop-van-pelgrimskerk-en-de-oase
• De website van de Gereformeerde kerken over de verkoop van de Pelgrimskerk aan de Gereformeerde Gemeente Zoetermeer https://gereformeerdekerken.info/2023/06/15/pelgrimskerk-zoetermeer-verkocht-aan-gergem/

Het gebouw van de maand is gekozen door ArchitectuurPunt Zoetermeer. Kijk voor meer informatie over architectuur in Zoetermeer en de architectuuragenda op ArchitectuurPuntZoetermeer.nl of op Facebook of LinkedIn.

Dit artikel verscheen eerder op de website Zoetermeer Actief. Alle afleveringen van ‘Gebouw van de Maand’ kunt u hier terug vinden: gebouw-van-de-maand Het gebouw van de maand is gekozen door ArchitectuurPunt Zoetermeer.